Ο κήπος των φιλοσόφων

                                                                                                                                                          

28 Απριλίου 2014

ΣΟΦΙΣΤΙΚΗ ΚΙΝΗΣΗ

Όλος ο κόσμος έχει πλήρη άγνοια για τη ζωή και τη διδασκαλία των σοφιστών. Ωστόσο υπάρχουν έμμεσες αναφορές, όπως οι πλατωνικοί διάλογοι που φανερώνουν αυτή την πλευρά της φιλοσοφίας. 

Αντιφών ο Αθηναίος

H σοφιστική ήταν μια πνευματική και κοινωνική κίνηση που εκδηλώθηκε στα μέσα του 5ου αι. π.Χ. στην αρχαία Ελλάδα και ιδιαίτερα στην Αθήνα. Ήταν αποτέλεσμα της οικονομικής, πολιτικής και πνευματικής άνθισης της πόλης της Aθήνας. Συνεχίζει τη φιλοσοφία των Προσωκρατικών και τερματίζεται με τη διδασκαλία του Σωκράτη και του Πλάτωνα οι οποίοι τους άσκησαν έντονα αρνητική κριτική. Η αρνητική σημασία της λέξης «σοφιστής» διατυπώθηκε από τον Πλάτωνα που θεωρούσε ότι οι σοφιστές και οι ρήτορες δεν κάνουν τίποτε άλλο από το να παραπλανούν και να κολακεύουν το πλήθος. Kατηγορήθηκαν για θρησκευτικό αγνωστικισμό, για αμφισβήτηση των παραδοσιακών αξιών και για επαγγελματισμό, επειδή πληρώνονταν για τη διδασκαλία τους. Αποτέλεσμα της αρνητικής κριτικής ήταν ο όρος «σοφιστής», που είχαν κερδίσει ως ειδικοί σε θέματα σοφίας, να καταλήξει και να παραμείνει στην κοινή χρήση, ως τις μέρες μας, ως συνώνυμος του αμοραλιστή και του «επαγγελματία φιλοσόφου».

Βασικά χαρακτηριστικά τους είναι ότι αρχικά δεν αποτελούσαν φιλοσοφική σχολή, έπειτα πως δεν πρέσβευαν κοινό δόγμα και δεν εφάρμοζαν την ίδια πολιτική. Δυστυχώς από τα έργα τους δεν έχει διασωθεί κανένα αλλά οι μεταγενέστεροι συγγραφείς αναφέρονται γενικά σε εκείνους και έτσι δεν προσδιορίζεται η ειδική συνεισφορά των εκπροσώπων της σοφιστικής κίνησης .

Άλλα γνωρίσματα  των σοφιστών είναι: «περιφερόμενοι χωρίς πατρίδα», δηλαδή  δεν παρέμεναν σε ένα τόπο μόνιμα,  και «έμμισθοι θηρευτές νέων και πλουσίων» όπου εννοείται η παράδοση διδασκαλίας τους έναντι αμοιβής.  Σπουδαίοι και γνωστοί  σοφιστές ήταν: Ο Πρωταγόρας από τη Άβδηρα  της Θράκης, ο Γοργίας από τους Λεοντίνους της Σικελίας  και ο Ιππίας από την Ηλεία . Η διδασκαλία τους εκτυλίσσεται στα κέντρα του ελληνισμού αλλά κυρίως στην Αθήνα. Οι λόγοι που εκφωνούσαν στις πανελλήνιες γιορτές ήταν επιδεικτικοί  και εξαιτίας αυτού φυσικά αποκόμισαν χρήματα. 

Οι απόψεις του Πρωταγόρα

Πρωταγόρας (Μουσείο Καπιτωλίου)

Θεωρείται ο πρώτος δάσκαλος που δίδασκε έναντι αμοιβής και μάλιστα υψηλής. Έδινε μεγάλη σημασία στη ρητορική δεινότητα (ορθοέπεια) και εκπαίδευε τους μαθητές του ώστε να είναι σε θέση να υποστηρίξουν με επιχειρήματα αντικρουόμενες απόψεις αφού πίστευε πως για κάθε θέμα μπορούν να διατυπωθούν και να υποστηριχτούν δύο διαμετρικά αντίθετες θέσεις. Χαρακτηρίστηκε αγνωστικιστής γιατί στο έργο του «Περί θεών» υποστήριξε πως : Για τους θεούς δεν μπορώ να ξέρω ούτε αν υπάρχουν ούτε αν δεν υπάρχουν ούτε ποια είναι η μορφή τους. Γιατί πολλά πράγματα εμποδίζουν τη γνώση: το γεγονός ότι είναι αόρατοι και η συντομία της ζωής» Στο έργο που κυκλοφόρησε με τον διπλό τίτλο ΄΄Αλήθεια ή Καταβάλλοντες΄΄(H αλήθεια ή Οι λόγοι που νικούν ) διατύπωσε τη ρήση: «Πάντων χρημάτων μέτρον εστίν άνθρωπος, των μεν όντων ως έστιν, των δε μη όντων ως ουκ έστιν (Για όλα τα πράγματα μέτρο είναι ο άνθρωπος, γι’ αυτά που υπάρχουν ότι υπάρχουν, για όσα δεν υπάρχουν ότι δεν υπάρχουν)».

Οι απόψεις του Αντιφώντα του Αθηναίου

Ασχολήθηκε με θέματα που αφορούν τους νόμους και τη δομή της κοινωνίας. Θεωρεί πως οι νόμοι της Πολιτείας περιορίζουν την ανθρώπινη ελευθερία σε αντίθεση με τους νόμους της φύσης. Στο έργο «Περί αληθείας» διδάσκει πως η αλήθεια βρίσκεται στην ισορροπία των νόμων της φύσης οι οποίοι καταργούν τις εθνικές και κοινωνικές διακρίσεις και είναι ανώτεροι από τους νόμους της Πολιτείας που αποτελούν συμβάσεις, αναγκαίες συμφωνίες, μεταξύ των ανθρώπων.  Στο έργο «Περί ομονοίας» ο Αντιφών προτείνει την κοινή ζωή και την ισότητα που απορρέει από τους νόμους της φύσης.  Θεωρεί  ως παιδεία  εκείνη που διαμορφώνει την προσωπικότητα του νέου κατά τέτοιο τρόπο ώστε να αντιστέκεται σε παράγοντες που τον φθείρουν και τον αλλοτριώνουν.

Ποια προβλήματα απασχόλησαν τους Σοφιστές;

(απόσπασμα από το βιβλίο φιλοσοφικών κειμένων της Γ’  Γυμνασίου)

Oι Σοφιστές πίστευαν ιδιαίτερα στην αξία της παιδείας και της αγωγής. Έστρεψαν το ενδιαφέρον τους προς τον άνθρωπο, την κοινωνία και τον πολιτισμό, γι' αυτό θεωρούνται ως οι πρώτοι ανθρωπολόγοι και κοινωνιολόγοι. Aσχολήθηκαν ιδιαίτερα με ηθικά, πολιτικά και κοινωνικά προβλήματα. Tα κυριότερα θέματα που τους απασχόλησαν ήταν: (1) Η πολύπλευρη μόρφωση των νέων και η ηθική συμπεριφορά τους. (2) H διδασκαλία της αρετής, ηθικής και πολιτικής. (3) H αντίθεση «φύσης» και «νόμου», φυσικής πραγματικότητας και κοινωνικών συμβάσεων, στις πολιτικά οργανωμένες πολιτείες, και η έννοια της δικαιοσύνης. (4) H σχετικότητα της γνώσης και της αλήθειας (σχετικισμός), που οφείλεται στις πλάνες των αισθήσεων και την υποκειμενικότητα των αισθημάτων. (5) Η προέλευση της θρησκείας και η κοινωνιολογική ερμηνεία των θρησκευτικών δοξασιών. 

Μολδοβάνου Υπαπαντή

-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

29 Ιανουαρίου 2014

Σωκράτης

Η οικοδόμηση του μύθου του, έγινε μετά τον θάνατό του από την πρώτη γενιά των αφοσιωμένων μαθητών του. Ο Σωκράτης ήταν εμπνευστής όλων των φιλοσοφικών σχολών. Οι μαθητές του συνέθεσαν την ''σωκρατική'' γραμματεία μέσα από κείμενα λογοτεχνικά και φιλοσοφικά, αριστουργήματα που άσκησαν βαθιά επίδραση στη μεταγενέστερη σκέψη.

Ο Σωκράτης είναι η ίδια η ενσάρκωση της φιλοσοφίας, ο πιο γνωστός φιλόσοφος όλων των εποχών. Ωστόσο γνωρίζουμε ελάχιστα πράγματα για τον ίδιο, κανένας από την γενιά του ή από τις επόμενες δεν μας έχει δώσει πληροφορίες. Μόνο για την δίκη του γνωρίζουμε κάποια στοιχεία.

Ο Σωκράτης ήταν Αθηναίος πολίτης και έζησε όλη του τη ζωή στην Αθήνα. Έζησε από το 470 ως 399 π.Χ. Θα πρέπει να ήταν φτωχός, αν και δεν χρειάστηκε ποτέ να ασκήσει κάποιο βιοποριστικό επάγγελμα. Στον στενό φιλικό του κύκλου ανήκαν πολλά γνωστά ονόματα της αριστοκρατίας, όπως ο Αλκιβιάδης, ο Χαρμίδης και ο Κριτίας.

Ως πρύτανης της Βουλής, και δρώντας πάντα με πνεύμα ανεξάρτητο, αντιτάχθηκε στην απόφαση του δήμου να εκτελέσει τους νικητές στρατηγούς της ναυμαχίας των Αργινουσών στο τέλος του Πελοποννησιακού πολέμου το 406 π.Χ. Ας υπενθυμίσουμε πως οι Αθηναίοι στρατηγοί καταδικάστηκαν σε θάνατο, επειδή δεν διέσωσαν τους ναυαγούς και δεν περισυνέλεξαν τις σωρούς των περίπου 5.000 συμπολεμιστών τους, χωρίς να ληφθεί υπόψιν το ελαφρυντικό της σφοδρής θαλασσοταραχής που έθετε σε κίνδυνο τη ζωή των επιζώντων! 

Μετά την πτώση των Τριάκοντα, ο Σωκράτης οδηγήθηκε σε δίκη με δυο κατηγορίες οι οποίες ήταν: α) Ασέβεια προς τους θεούς της πόλης και εισαγωγή νέων θεοτήτων και β) διαφθορά της νεολαίας. Έτσι καταδικάστηκε κατά πλειοψηφία σε θάνατο και προτίμησε να πιεί το κώνειο και να δώσει ένα τέλος στην ζωή του, παρά να αποδράσει και να γλυτώσει με τη βοήθεια των πλούσιων φίλων και μαθητών του.

 

Δεν γνωρίζουμε πώς στράφηκε στη φιλοσοφία και κατά πάσα πιθανότητα, ήταν αυτοδίδακτος. Δεν έγραψε ποτέ και ούτε ίδρυσε σχολή. Τις γνώσεις μας για τις φιλοσοφικές του αναζητήσεις τις οφείλουμε στους πλατωνικούς διαλόγους. Στο κέντρο της φιλοσοφικής αναζήτησης έθεσε τον άνθρωπο και ενδιαφέρθηκε για ηθικά και πολιτικά θέματα.

Η φιλοσοφική μέθοδος που εφάρμοσε ήταν μια μορφή διαλεκτικής, που στηρίζονταν στη διατύπωση γενικών θέσεων και στην προσπάθεια απόρριψής τους μέσω ερωτήσεων και απαντήσεων.

Αυτά είναι όλα όσα ξέρουμε για τον Σωκράτη. Δεν μπορούμε να προσδιορίσουμε τι ήταν αυτό που τον έκανε τόσο διάσημο στην εποχή του, ώστε να αποτελεί αντικείμενο δημόσιας σάτιρας.

           

''Είναι εκπληκτικό, αλλά αυτός ο άνθρωπος δεν μοιάζει με κανέναν, ούτε από τους παλαιότερους ούτε από τους τωρινούς'' λέει ο Αλκιβιάδης στο πλατωνικό συμπόσιο. Περιφρονεί το χρήμα, τις τιμές και τα ακριβά ρούχα και προτιμά να κυκλοφορεί ξυπόλητος, έχει απίστευτη αντοχή στις κακουχίες, στο ξενύχτι και στο πιοτό και δεν χάνει ποτέ την αυτοκυριαρχία του. Αν και ζει στην πιο ταραγμένη και κρίσιμη περίοδο της ιστορίας της Αθήνας, αποφεύγει κάθε ανάμειξη στην ενεργό πολιτική. Του αρέσει να ειρωνεύεται τους συνομιλητές του, δίνει την εντύπωση ότι παίζει συνομιλώντας, μιλά για σοβαρά θέματα χρησιμοποιώντας παράδοξα παραδείγματα από την καθημερινή ζωή. Ελάχιστοι κατανόησαν το ακριβές νόημα της διδασκαλίας του, γι' αυτό και μας παραδίδονται τόσο διαφορετικές περιγραφές των απόψεων του.

Υπάρχει σωκρατική φιλοσοφία

Από τους πλατωνικούς διαλόγους μαθαίνουμε περισσότερα για τη μεθοδολογία της σωκρατικής έρευνας παρά για τις φιλοσοφικές θέσεις του Σωκράτη. Καταρχήν, βλέπουμε ότι όλα τα προβλήματα που απασχολούν τον Σωκράτη ανήκουν στη σφαίρα της ηθικής και της πολιτικής.

Η απαίτηση του Σωκράτη να οριστούν οι ηθικές έννοιες συνάδει με την πεποίθησή του ότι η αρετή είναι γνώση. Ενάρετος μπορεί να γίνει κανείς, μόνο όταν γνωρίζει τι ακριβώς είναι αρετή. Το παράδοξο βέβαια στην περίπτωση του Σωκράτη είναι ότι "δεν γνωρίζει απολύτως τίποτε", χωρίς η άγνοιά του να τον κάνει ανήθικο άνθρωπο. Το στοιχείο όμως που εντυπωσιάζει περισσότερο στους σωκρατικούς διαλόγους είναι ο τρόπος που διεξάγεται η συζήτηση. Η συζήτηση είναι πάντοτε ζωηρή, αλλά ποτέ άναρχη.

 

Η διαλεκτική μέθοδος θα γίνει σήμα κατατεθέν όλων των μεταγενέστερων σχολών. Θα πρέπει ωστόσο να ξεκίνησε  από τον ίδιο τον Σωκράτη, αφού ήδη οι κωμικοί ποιητές σατιρίζουν τον ιδιότυπο τρόπο με τον όποιο συζητούν ο Σωκράτης και οι μαθητές του. Στόχος της δεν είναι τόσο η ανακάλυψη κάποιας οριστικής αλήθειας, όσο η συμμετοχή σε μια αναζήτηση που οδηγεί στην ηθική βελτίωση των ατόμων. Ενσαρκώνει μια στάση ζωής, αφιερωμένη στην κοινή διερεύνηση ζωτικών προβλημάτων, στην καλλιέργεια της ψυχής και στον διαρκή αυτοέλεγχο. Ο Σωκράτης μιλά συνεχώς για την ηθική, αποφεύγει όμως να προβάλει δικές του ηθικές θέσεις. Η σοφία του έχει επιβεβαιωθεί και από το μαντείο των Δελφών.

Στην απολογία του στο δικαστήριο δηλώνει με πάθος στους δικαστές: "Ένα πράγμα γνωρίζω: το να αδικεί κανείς και να μην υπακούει στον ανώτερο του, είτε θεός είναι αυτός είτε άνθρωπος, είναι κακό και επονείδιστο". Όταν οι φίλοι του τον παροτρύνουν να δραπετεύσει από την φυλακή για να γλιτώσει την άδικη τιμωρία, εκείνος αντιστέκεται με το επιχείρημα ότι, αν δραπετεύσει, θα διαπράξει μεγαλύτερη αδικία απέναντι στην πόλη του και τους νόμους της. Για τους αρχαίους Έλληνες η στάση αυτή  είναι ακατανόητη. Το αρχαϊκό αίσθημα του δικαίου στηριζόταν στην αρχή της ανταπόδοσης. Η αδικία έπρεπε οπωσδήποτε να ανταποδοθεί, για να επιτευχθεί η δικαιοσύνη. Αυτό δίδασκε η ελληνική μυθολογία και τα ομηρικά έπη, αυτό ίσχυε και στην καθημερινή πρακτική. Ο μύθος του Σωκράτη θεμελιώθηκε κυρίως στο είδος του θανάτου του. Μεγαλύτερη ωστόσο εντύπωση θα πρέπει να προκάλεσε η απόφασή του να πιει το κώνιο, αποδεχόμενος την άδικη απόφαση του δικαστηρίου. Ένας άνθρωπος που επιλέγει να πεθάνει για να μην ανταποδώσει μια αδικία, τη στιγμή που η κρατούσα ηθική τού επιτρέπει να το αποφύγει, αποδεικνύει με τον πιο δραματικό τρόπο ότι είχε κάτι πολύ σημαντικό να διδάξει. Η καλλιέργεια και η ακεραιότητα της ψυχής δίνουν τη δυνατότητα στον πραγματικά ενάρετο άνθρωπο να ξεπεράσει ακόμη και τον φόβο του θανάτου....

ΣΑΧΜΠΑΖΙΔΟΥ ΓΕΩΡΓΙΑ

------------------------------------------------------------------------------------------

9 Δεκεμβρίου 2013

Διογένης ο «Κύων»

(412 π.Χ. -323 π.Χ.)

Κάποτε ο Αλέξανδρος τον συνάντησε να κάθεται στο πιθάρι του.

Αλέξανδρος: Θέλεις κάτι από εμένα;

Διογένης: Μη μου κρύβεις τον ήλιο.

Αλέξανδρος: Αν δεν ήμουν Αλέξανδρος θα ήθελα να είμαι Διογένης.

 Ο  Διογένης ο Σινωπεύς ή « κύων » (σκύλος),  ήταν το « Troll » της εποχής με τις ατάκες του και τα ανυπέρβλητα λογοπαίγνιά του και ο επιφανέστερος εκπρόσωπος της κυνικής σχολής. Εξορίστηκε από τη Σινώπη του Πόντου, όπου γεννήθηκε και ήρθε νέος στην Αθήνα.  Πρέσβευε την απόλυτη αμφισβήτηση των πάντων και την ελευθερία του ανθρώπου, απέρριπτε κάθε εξουσία και θεωρούσε πως ο άνθρωπος έχει από τη Φύση ό,τι χρειάζεται. Έτσι ζούσε σε ένα πιθάρι, ξυπόλητος και φορώντας το ίδιο ρούχο όλο το χρόνο, έχοντας ένα σακί για τροφές.

Κάποτε αγοράστηκε ως δούλος από τον πλούσιο Κορίνθιο Ξενιάδη, ο οποίος έγινε θαυμαστής του και τον απελευθέρωσε.  Έτσι ο Διογένης τα καλοκαίρια έμενε στην Κόρινθο και το χειμώνα στην Αθήνα.  Πέθανε πολύ γέρος την ίδια μέρα με τον Μ. Αλέξανδρο.  Οι Κορίνθιοι του ετοίμασαν μεγαλοπρεπή κηδεία και έστησαν στον τάφο του έναν μαρμάρινο κίονα μ΄ έναν καμαρωτό σκύλο πάνω του.

  Μερικές χαρακτηριστικές ατάκες:

  Δουλέμπορος:   Από πού είσαι;

Διογένης:            Από παντού. Βλέπεις έναν κοσμοπολίτη.

Δουλέμπορος:     Τι ξέρεις να κάνεις;

Διογένης:         Να κάνω το αφεντικό στους ανθρώπους.  Σ΄ αυτόν εκεί να με πουλήσεις.  Αυτός χρειάζεται αφεντικό ( δείχνοντας έναν πλούσιο ).

  Όταν ο Πλάτωνας είπε ότι ο άνθρωπος είναι ζώο δίποδο χωρίς φτερά, ο Διογένης μάδησε έναν κόκκορα και τον έδειξε στην αγορά λέγοντας « Ορίστε ο άνθρωπος του Πλάτωνα ».  

Άλλη φορά ο Διογένης έτρωγε ψωμί με ελιές.

Πλάτωνας:  Αν είχες πάει στο Διονύσιο, τον τύραννο των Συρακουσίων, δεν θα έτρωγες τώρα ελιές.

Διογένης:    Αν έτρωγες ελιές δεν θα χρειαζόταν να πας στο Διονύσιο.

 

Ο Διογένης σ΄ ένα βρώμικο λουτρό ρώτησε: « Πού καθαρίζονται οι λουόμενοι αυτού του μέρους;»

Άλλοτε  κάποιος μεγαλόσωμος και αγριωπός κιθαρίστας έπαιζε χάλια κιθάρα.  Σε αντίθεση με τους ακροατές ο Διογένης τον χειροκροτούσε γιατί, αντί να κλέβει, έπαιζε κιθάρα.

Καβαλιεράτου Χαρά

--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

24 Νοεμβρίου 2013

Δημόκριτος, ο ¨ατομικός φιλόσοφος"

Ο Δημόκριτος γεννήθηκε στα Άβδηρα στις ακτές της Θράκης. Ήταν ο δεύτερος μεγάλος <<γενικός φιλόσοφος>> της αρχαιότητας. Προερχόταν από πολύ πλούσια οικογένεια. Ο πατέρας του ήταν κάτι σαν τραπεζίτης στην πόλη τους και λέγεται ότι στο σπίτι του έχει φιλοξενήσει τον Ξέρξη. Έτσι φημολογείται ότι ο Δημόκριτος διδάχθηκε θεολογία και αστρονομία από μάγους της ακολουθίας του Ξέρξη. Όμως ο Δημόκριτος ήταν μαθητής του φιλόσοφου Λεύκιππου και αργότερα του Αναξαγόρα από τον οποίο υιοθέτησε την θεωρία για τη φύση του ηλίου και των άστρων.

Από νεαρή ηλικία έδειξε ενδιαφέρον για τα ταξίδια έτσι, έπειτα από τον θάνατο του πατέρα του πήρε το μικρότερο μερίδιό του από την περιουσία και ταξίδεψε σε πολλά μέρη. Επισκέφθηκε την Μ. Ασία, την Περσία κι έζησε πέντε χρόνια στην Αίγυπτο. Ο Δημήτριος ο Φαληρέας υποστηρίζει ότι έφτασε ως τις Ινδίες και γνώρισε την σοφία των Γυμνοσοφιστών.

Ο Δημόκριτος, αυτός ο θαυμαστός φιλόσοφος έγραψε πολλά βιβλία. Δυστυχώς, δεν έχουμε λάβει ποτέ κανένα. Παρά μόνον σώθηκαν 300 αποσπάσματα.

Η φιλοσοφία του

Ο Δημόκριτος είχε μεγάλη κλίση στην φυσική, στην ηθική, στα μαθηματικά, στις τέχνες και τους εγκύκλιους λόγους. Πίστευε ότι,  αφού ο άνθρωπος έχει αποκτήσει μια συγκεκριμένη γνώση, αποκτά ψυχική γαλήνη και μεταβαίνει στην κατάσταση που ονομάζεται ενεστώ. Έπειτα ακολουθεί το στάδιο της <<αθαμβίας>> και τέλος η ολοκλήρωση του ψυχικού κόσμου γίνεται με την κατάκτηση της <<ευθυμίας>>.

Στόχος του Δημόκριτου δεν ήταν η διατύπωση μιας ακριβούς ποσοτικής επιστήμης, αλλά ενός γενικού μοντέλου εξήγησης της φυσικής πραγματικότητας. Ο κόσμος δημιουργείται όταν πολλά άτομα, με ποικίλα σχήματα, συναθροίζονται και παράγουν μια δίνη, η οποία διαχωρίζει τα λεπτά σώματα και τα φέρνει προς τα έξω, ενώ συνενώνει προς το κέντρο τα βαρύτερα σε μια πρώτη σφαιρική δομή, τη Γη. Επειδή υπάρχουν απειράριθμα άτομα και το κενό είναι άπειρο δεν μπορούμε να θεωρήσουμε ότι η δημιουργία του κόσμου μας είναι φαινόμενο μοναδικό, που δεν μπορεί να επαναληφθεί ξανά και ξανά. Άρα λοιπόν οι Ατομικοί είναι οι πρώτοι στοχαστές που διατύπωσαν με σαφήνεια την θεωρία ότι υπάρχουν άπειροι κόσμοι που δεν είναι απαραίτητα ίδιοι με τον δικό μας κόσμο και το αστρικό του σύστημα.

Τα άψυχα αντικείμενα, οι ζωικοί οργανισμοί και ο άνθρωπος δημιουργούνται από συνενώσεις ατόμων, καθεμιά από τις οποίες έχει τη δική της σύσταση, δομή και πολυπλοκότητα.
Στο σύστημα των Ατομικών τρία είναι τα αιωνίως υπάρχοντα στοιχεία: τα άτομα, το κενό και η κίνηση. Όταν ο ίδιος υποστήριξε την αιωνιότητα της κίνησης,  απομάκρυνε κάθε ανθρωπομορφικό στοιχείο από τον φυσικό κόσμο. Το σύμπαν των Ατομικών είναι γυμνό και απρόσωπο. Η ανθρώπινη ψυχολογία και η ανθρώπινη ηθική δεν σχετίζονται με τους μηχανισμούς που διέπουν τον κόσμο. Οι μηχανισμοί της φύσης λειτουργούν χωρίς να ρυθμίζονται από κάποια ανώτερη δύναμη.

Οι ατομικοί δεν ανέφεραν ποτέ την κυριαρχία της τύχης στο σύμπαν. Η δική του λέξη-κλειδί είναι η "ανάγκη". Επίσης οι Ατομικοί θέλουν να επισημάνουν την αναγκαιότητα που διέπει κάθε φυσική αλλαγή. Ο κόσμος του Δημόκριτου δεν έχει δημιουργηθεί από κάποιον, δεν εξυπηρετεί κάποιο σκοπό και ούτε υπακούει σε κάποιο πλάνο. Δεν είναι όμως και το βασίλειο της Τύχης.

Και όπως έγραψε χαρακτηριστικά ο Feyman, ένας από τους μεγαλύτερους φυσικούς της εποχής μας: «Αν, σε κάποιο κατακλυσμό, έμελλε να καταστραφεί όλη η επιστημονική γνώση και έπρεπε μόνο μία φράση να σωθεί, ποια φράση θα περιείχε τις περισσότερες πληροφορίες μέσα σε λιγότερες λέξεις; Πιστεύω ότι θα ήταν η «ατομική υπόθεση» - ότι όλα τα πράγματα είναι φτιαγμένα από άτομα και από κενό.»

Κούρου Ειρήνη, Β΄ τάξη

________________________________________________________________________

5 Νοεμβρίου 2013

Ηράκλειτος, ο σκοτεινός φιλόσοφος

Ο Ηράκλειτος, γιός του Βλόσωνος,  γεννήθηκε το 544 π.Χ. στην Έφεσο, πόλη της Ιωνίας και καταγόταν από σπουδαία και αρχαία οικογένεια. Υπήρξε αυτοδίδακτος , αφού από μικρός διακρινόταν για την εξυπνάδα και την φιλομάθειά του. Το κυριότερο έργο του είχε τον τίτλο Περί φύσεως  η Μούσαι και το αποτελούσαν τρεις ενότητες, για το σύμπαν , για την πολιτεία και για το θεό. «Ο σκοτεινός φιλόσοφος» ήταν ένα επίθετο που του δόθηκε τόσο εξαιτίας του περιεχομένου του έργου του, όσο και για το αρχαΐζον γλωσσικό ύφος που χρησιμοποιούσε. Αν και η καταγωγή του ήταν αριστοκρατική, δεν απευθυνόταν σε λίγους και εκλεκτούς μαθητές, αλλά σε ολόκληρο το λαό. Χρησιμοποιούσε σύντομες και αυτοτελείς προτάσεις με ολοκληρωμένο νόημα και τα παραδείγματα του ήταν παρμένα από την καθημερινή ζωή. 

  

Η διδασκαλία του Ηράκλειτου

Ο Ηράκλειτος δίδασκε:

Α.) Την ύπαρξη μιας καθολικής ουσίας του σύμπαντος, από τις μεταμορφώσεις της οποίας προέρχονται τα πάντα.

Β.) Την αδιάκοπη μεταβολή και αλλαγή των πάντων, την ύπαρξη του σύμπαντος σε κατάσταση αδιάκοπου γίγνεσθαι.

Γ.) Την ενότητα των αντιθέσεων, από την αντιπαλότητα των οποίων δημιουργούνται νέες καταστάσεις και γεννιέται ωραιότερη αρμονία και μεγαλύτερη σταθερότητα.

Ο Ηράκλειτος δεν δεχόταν πως τον κόσμο τον έπλασαν οι θεοί. Όπως έγραψε:

Κόσμον τόνδε, των αυτών απάντων,

μήτε τις θεών, μήτε τις ανθρώπων έπλασεν,

Αλλ’ ην και η, πυρ αείζωον,

απτόμενον μέτρα και σβεννύμενον μέτρα

Δηλαδή: αυτόν τον κόσμο και όσα βρίσκονται σε αυτόν ούτε κανείς θεός ούτε κανείς άνθρωπος τον έπλασε, αλλά ήταν και είναι αθάνατη φωτιά που ανάβει και σβήνει βάσει νόμων.

Για τον Ηράκλειτο το «πυρ» ήταν η καθολική ουσία του σύμπαντος, η οποία συγκροτούσε και ένωνε τα πάντα. Λέγοντας «πυρ» εννοούσε την ενέργεια που υπάρχει στον υλικό κόσμο. Υποστήριζε πως είναι άφθαρτη και διακατέχει τα πάντα, από τα άψυχα αντικείμενα έως τα έμψυχα όντα. Με το θάνατο το «πυρ» μετατρέπεται σε κάποια άλλη μορφή και γι αυτό το λόγο το θεωρούσε τόσο τέλος όσο και αρχή.

Η δεύτερη και πιο γνωστή αρχή της φιλοσοφίας του υποστηρίζει την ασταμάτητη μεταβολή και την αλλαγή των πάντων. Δεν θέλησε απλώς να μάθει πώς είναι τα όντα αλλά εισχωρώντας πιο βαθιά επιχείρησε να μάθει πώς δημιουργήθηκαν και πώς δημιουργούνται. Το αδιάκοπο «γίγνεσθαι» είναι κατά τον Ηράκλειτο η βαθύτερη και πληρέστερη μορφή του «είναι».

Η τρίτη διδασκαλία του αναφέρεται στην ενότητα των αντιθέσεων και την αρμονία της πάλης. Εδώ βλέπουμε πως στους δύο «πόλους» ή αλλιώς στα αντίθετα ζεύγη, ( π.χ. καλό – κακό, μέρα – νύχτα, θερμότητα – ψύχος κλπ..) η ύπαρξη του ενός καθορίζει την ύπαρξη του άλλου. Επιπλέον αποτελούν στάδια κυμαινόμενης κίνησης, είναι στιγμές της αδιάκοπης μεταβολής του αιώνιου πυρός. Θεωρούσε πως «πόλεμος πάντων μὲν πατήρ ἐστι», πως υπάρχει κυκλική κίνηση των πραγμάτων (πυρ – πόλεμος- πυρ). Ο πόλεμος στο έργο του συμβολίζει την αντιπαράθεση και συνύπαρξη των αντιθέτων, την αδιάκοπη μεταβολή, «πάντα ρει, πάντα χωρεί, μηδέποτε κατ’ αυτώ μένειν». Δηλαδή : όλα ρέουν όλα μεταβάλλονται, τίποτα δεν μένει το ίδιο. Έγραφε χαρακτηριστικά: «Δεν είναι δυνατό να μπούμε δυο φορές στον ίδιο ποταμό γιατί στο μεταξύ τα νέα νερά έχουν τρέξει στην κοίτη του και τον έχουν αλλάξει».

Θεωρούσε πως η ισορροπία στο σύμπαν οφείλεται στην αρχή της  δικαιοσύνης που αποτρέπει από τον εκφυλισμό, τη φθορά και τον αφανισμό. Χρησιμοποιούσε τον όρο «παλίντονος αρμονία» για να περιγράψει αυτή την κατάσταση.

Επίλογος

Το έργο του Ηράκλειτου επηρέασε την μεταγενέστερη φιλοσοφία. Ο ίδιος,  αν και κατείχε τον τίτλο του βασιλιά , λόγω της καταγωγής του, είχε δηλαδή το δικαίωμα να φορά πορφυρά χρώματα και να κρατά σκήπτρο, τα απαρνήθηκε όλα και τα παραχώρησε στον αδερφό του έτσι ώστε ο ίδιος να μπορέσει να αφοσιωθεί στην φιλοσοφία του. Η φιλοχρηματία, που είχε καταλάβει τους συμπατριώτες του, τον έκανε να αποτραβηχτεί από αυτούς και έτσι, όταν κάποια στιγμή του ζητήσανε να συντάξει την νομοθεσία της πόλης, εκείνος αρνήθηκε και τους είπε πως η καλύτερη λύση θα ήταν να πάνε όλοι τους να κρεμαστούν και να αφήσουν την διοίκηση της πόλης στους εφήβους και τα παιδιά. Τελικά αποτραβήχτηκε στα βουνά , έγινε μισάνθρωπος και πέθανε από υδρωπικία σε ηλικία 60 χρόνων. 

Αναγνωστέλου Μαρία, Β΄ τάξη